Họa sĩ Bùi Trang Chước vừa được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh năm 2022 với thiết kế mẫu "Huân chương" - Huân chương Sao Vàng, Huân chương Hồ Chí Minh, Huân chương Độc lập, Huân chương Lao động; thiết kế mẫu "Quốc huy Việt Nam" và tác phẩm "Khu gang thép Thái Nguyên".

Không hề nghĩ đến công danh

Theo họa sĩ Lương Xuân Đoàn, Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam, Bùi Trang Chước là một họa sĩ tài năng, đặc biệt ở mảng đồ họa. "Ông không chỉ là một danh họa mà còn là một nghệ sĩ cả đời thầm lặng cống hiến hết mình cho đất nước và dân tộc, không hề nghĩ đến công danh" - họa sĩ Lương Xuân Đoàn bày tỏ.

Họa sĩ Bùi Trang Chước tên thật là Nguyễn Văn Chước, sinh ngày 21-5-1915 tại thôn Phú Xá, xã Phú Thượng, huyện Từ Liêm, TP Hà Nội. Ông tốt nghiệp loại xuất sắc Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương năm 1941. Ra trường, ông được mời về giảng dạy tại Trường Kiến trúc Đà Lạt.

Do có năng khiếu nên ngoài việc giảng dạy, thời điểm ấy, họa sĩ Bùi Trang Chước dành nhiều thời gian cho việc sáng tác tem thư. Ông chính là người Việt Nam đầu tiên ở Đông Dương vẽ tem thư.

Sau Cách mạng Tháng Tám 1945, họa sĩ Bùi Trang Chước cùng gia đình chuyển ra Hà Nội và giảng dạy ở Trường Mỹ thuật Hà Nội. Lúc toàn quốc kháng chiến, ông lên Việt Bắc theo cách mạng, giảng dạy ở Trường Mỹ thuật Liên khu Việt Bắc.

Năm 1951, cuộc thi sáng tác mẫu "Quốc huy" được phát động và thu hút đông đảo họa sĩ cả nước tham gia. Từ năm 1953 đến 1955, họa sĩ Bùi Trang Chước đã có hơn 100 bản vẽ nghiên cứu, phác thảo, bản vẽ chì chi tiết những mẫu "Quốc huy Việt Nam". Toàn bộ hơn 100 mẫu "Quốc huy" của họa sĩ Bùi Trang Chước có đủ loại hình, từ hình dáng bầu dục đứng hoặc ngang, hình tròn…; vẽ chì, vẽ màu, phác thảo hoặc hoàn thiện. Rất nhiều chi tiết, hình ảnh đặc trưng của Việt Nam đã được ông sử dụng như bông lúa, con trâu, cái đe, cây tre, đền Hùng, gò Đống Đa, Khuê Văn Các, chùa Một Cột…

Từ hơn 300 mẫu "Quốc huy" của các họa sĩ tham gia, cuối cùng chỉ còn 15 mẫu của tác giả duy nhất là Bùi Trang Chước được Trung ương duyệt và có ý kiến chỉ đạo chỉnh sửa một số chi tiết nhỏ. Sau đó, họa sĩ Bùi Trang Chước nhận nhiệm vụ tuyệt mật của Chính phủ là vẽ và in tiền. Việc chỉnh sửa một vài chi tiết đã được giao cho họa sĩ Trần Văn Cẩn thực hiện. Việc này đã gây ngộ nhận và nhầm lẫn trong 50 năm rằng họa sĩ Trần Văn Cẩn là tác giả của "Quốc huy Việt Nam".

Trả lại sự thật

Tháng 9-1996, Chủ tịch nước đã ký tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học và nghệ thuật cho cụm tác phẩm của họa sĩ Trần Văn Cẩn, trong đó có công trình vẽ mẫu "Quốc huy Việt Nam" (1955). Điều này đã dấy lên những tranh cãi về việc ai thật sự là tác giả "Quốc huy Việt Nam".

Họa sĩ Lương Xuân Đoàn nhận định đây là sơ suất của ban tổ chức giải thưởng thời điểm đó. Trong thực tế, chưa cần đến công trình vẽ mẫu "Quốc huy Việt Nam" năm 1955 thì những cống hiến của họa sĩ Trần Văn Cẩn đã được khẳng định.

Trong bản di bút "Tôi vẽ mẫu Quốc huy" viết ngày 26-4-1985, họa sĩ Bùi Trang Chước đã kể rất cụ thể về hành trình sáng tạo mẫu "Quốc huy".

Đến tháng 10-2002, Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch) đã thành lập tổ tư vấn với sự tham gia của nhiều nhà chuyên môn, nghệ sĩ uy tín; sưu tầm tư liệu, nhân chứng cũng như tổ chức các buổi làm việc, gặp gỡ thân nhân, bạn bè của cố họa sĩ Bùi Trang Chước và cố họa sĩ Trần Văn Cẩn. Việc giám định các tư liệu được thực hiện nghiêm túc với sự giúp đỡ của Viện Khoa học Hình sự - Bộ Công an.

Kết quả giám định cho thấy bản vẽ của họa sĩ Bùi Trang Chước có nhiều chi tiết giống với mẫu "Quốc huy" hiện nay nhiều hơn so với các mẫu của họa sĩ Trần Văn Cẩn.

Năm 2004, Văn phòng Chính phủ đã thông báo ý kiến của Thủ tướng Phan Văn Khải về việc xác định tác giả mẫu "Quốc huy Việt Nam". Theo ý kiến của Thủ tướng, mẫu "Quốc huy Việt Nam" là một cống hiến chung của giới mỹ thuật cách mạng Việt Nam. Trong đó, phải kể đến công lao của họa sĩ Bùi Trang Chước - người đã vẽ những mẫu "Quốc huy" để làm cơ sở lựa chọn, hoàn thiện. Họa sĩ Trần Văn Cẩn là người đã chỉnh sửa hoàn thiện mẫu "Quốc huy" theo ý kiến chỉ đạo của lãnh đạo để trình Quốc hội phê duyệt.